Άποψη | Πώς το Facebook και η ανθρώπινη βλακεία καταστρέφουν την ψυχολογία μας και τον κοινωνικό ιστό

Πριν από μερικά χρόνια είχαμε θίξει το θέμα του εθισμού και της κατάθλιψης που προκαλούν σε μεγάλη μερίδα ανθρώπων τα social media, μέσα από το κινητό μας τηλέφωνο. Βλέποντας το "The social dilemma" στο Netflix, ένα ντοκιμαντέρ στο οποίο οι ίδιοι οι άνθρωποι που δημιούργησαν το Facebook, τη Google και άλλες τεράστιες ιντερνετικές εταιρίες, θίγουν το ζήτημα και μάλιστα σε μία ταραγμένη εποχή λόγω κορωνοϊού, αποφασίσαμε να το πιάσουμε ξανά για να δούμε τι ακριβώς συμβαίνει και να προτείνουμε τις λύσεις που θα μας βοηθήσουν να διατηρήσουμε την ψυχική μας υγεία και κυρίως τον κοινωνικό ιστό.

Μέσω των social media και κυρίως του Facebook, μπόρεσαν τα τελευταία χρόνια να εκφράσουν τις απόψεις τους πολύ επικίνδυνοι άνθρωποι. Πίσω από το μανδύα της δημοκρατίας και της "ελευθερίας του λόγου", ο κάθε άσχετος μοιράζεται πλέον την άποψή του γιατί πολύ απλά "είναι δικαίωμά του". Κάπως έτσι λοιπόν φτάσαμε στο κίνημα της επίπεδης Γης, στη "συνωμοσία" του κορωνοϊού και στο bullying που φέρνει όλο και περισσότερα παιδιά κοντά στην αυτοκτονία κάθε χρόνο. Το πρόβλημα είναι τόσο μεγάλο που δυστυχώς (ή ευτυχώς) τα κοινωνικά δίκτυα έχουν μπει αναγκαστικά σε έναν αγώνα λογοκρισίας, για να προλάβουν όλα τα post ή βίντεο που θεωρούνται "επικίνδυνα".

Παλιότερα τα πράγματα ήταν πιο απλά. Αν ήθελες για παράδειγμα να διαβάσεις για τις τελευταίες ανακαλύψεις στον τομέα της επιστήμης, θα αγόραζες το αντίστοιχο περιοδικό το οποίο στις λίγες σελίδες του έπρεπε να χωρέσει μια χούφτα από τα μεγαλύτερα μυαλά της εποχής και τα κατορθώματά τους. Fast forward στο σήμερα, οι άπειρες "σελίδες" του Facebook χωράνε όλες τις βλακείες που μπορεί ειπωθούν από τα επτά δισεκατομμύρια των ανθρώπων, με αποτέλεσμα την κακή ενημέρωση και την πόλωση σε σημαντικά θέματα όπως τις εκλογές, αλλά και σε ανούσια ζητήματα όπως το... GNTM.

Επειδή όμως όσοι γεννήθηκαν μετά το 2000 μεγάλωσαν μέσα σε αυτή την πραγματικότητα και επειδή εμείς οι μεγαλύτεροι ξεχνάμε πώς ήταν ο κόσμος πριν το 2007, ας κάνουμε ένα βήμα πίσω για να δούμε τη γενική εικόνα των πραγμάτων και να κατανοήσουμε πού είναι το πρόβλημα και πώς μπορούμε να το λύσουμε.

Διαφήμιση

Το επιχειρηματικό μοντέλο του Facebook

Το Facebook το 2007 ήταν απλά "η σελίδα στην οποία μπορείς να βρεις τους παλιούς σου συμμαθητές" και ήταν πολύ ωραίο! Έφερε κοντά ανθρώπους που είχαν χαθεί μεταξύ τους και έκανε γενικά μία θετική επανάσταση στην επικοινωνία των ανθρώπων παγκοσμίως. Κάποια στιγμή λοιπόν το Facebook αποφάσισε ότι πρέπει να έχει έσοδα, οπότε οι ιθύνοντές του κατέληξαν στο μοντέλο που έχουμε σήμερα, που βασίζεται στους εξής τρεις άξονες:

1. Engagement - Η ικανότητα του να μένουν οι χρήστες μέσα στο Facebook για όσο περισσότερο χρονικό διάστημα γίνεται. Ορισμένα μέσα που βοήθησαν σε αυτό τον τομέα είναι το πλήκτρο "Like" και η δυνατότητα να κάνουμε "tag" τους φίλους μας σε φωτογραφίες.
2. Growth - H ανάγκη ανάπτυξης της βάσης χρηστών προτρέποντάς τους να καλέσουν τους φίλους τους στο Facebook. Αυτό επετεύχθη κυρίως όταν το Facebook ήρθε στα κινητά μας τηλέφωνα και πήρε με το έτσι θέλω τις προσωπικές μας επαφές.
3. Ads for revenue - Το κέρδος μέσα από τις διαφημίσεις που προβάλλονται.

Σε αυτό το σημείο πρέπει να πούμε οτι το Facebook μοιάζει πάρα πολύ με ένα ελεύθερο κανάλι στην τηλεόραση. Και τα δύο προσπαθούν να προσελκύσουν όσο το δυνατόν περισσότερους τηλεθεατές / χρήστες, για να πουλήσουν στη συνέχεια την προσοχή τους σε διαφημιστικές εταιρίες που θέλουν να προβάλλουν τα προϊόντα τους. 

Για τις διαφημιστικές εταιρίες δηλαδή, το "προϊόν" είναι αυτό που διαφημίζουν. Για το Facebook όμως το "προϊόν" είναι η προσοχή του καταναλωτή, δηλαδή στην ουσία ο ίδιος ο καταναλωτής. Πώς θα πείσεις λοιπόν μια διαφημιστική εταιρία να επενδύσει σε εσένα έναντι της τηλεόρασης; Μα φυσικά δείχνοντας πόσο καλά γνωρίζεις τα "προϊόντα" σου. Και κάπως έτσι ξεκίνησε το λεγόμενο "data mining", η αποθήκευση δηλαδή των επιλογών και των συνηθειών μας, σε ένα ψηφιακό μοντέλο που μπορεί όχι μόνο να προβλέψει, αλλά και να διαμορφώσει τις ανάγκες και τα θέλω μας, για να ταιριάζουν στη διαφήμιση που μας προβάλλεται.

Πότε άρχισαν να διαστρεβλώνονται τα πράγματα;

Μέχρι στιγμής το Facebook δεν έχει κάνει τίποτα κακό και λειτουργεί σαν μία κλασική εταιρία που προσπαθεί να βγάλει κέρδος από το προϊόν της. Τα προβλήματα άρχισαν όταν τρεις παράγοντες διογκώθηκαν ανεξέλεγκτα μέσα στην πλατφόρμα και αυτοί είναι:

1. η απληστία του Facebook για τα προσωπικά μας δεδομένα,
2. η τεράστια αύξηση των χρηστών του και
3. η ανθρώπινη βλακεία.

Ξεκινώντας από τη βλακεία, όσο και αν μας πονάει, η αλήθεια είναι ότι το ανθρώπινο είδος είναι πανηλίθιο. Όσο και να περηφανευόμαστε για την εξέλιξη της τεχνολογίας και την άνοδό μας στην κλίμακα Καρντάσεφ, δυστυχώς το 99% από εμάς είμαστε μπούφοι. Η ιστορία μας έχει αποδείξει ότι η εξέλιξή μας οφείλεται σε απειροελάχιστες διάνοιες, οι οποίες με τις ιδέες τους "έσπρωξαν" τον πολιτισμό μας εδώ που είναι σήμερα. Όλοι οι υπόλοιποι δεν έχουμε προσφέρει απολύτως τίποτα.

Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι εκτός από άνθρωποι είμαστε και... ζώα. Πέρα από τη λογική αντιδρούμε σε πολλές καταστάσεις και με το ένστικτο. Ενστικτωδώς λοιπόν πολλοί από εμάς είμαστε κατά κάποιο τρόπο ρατσιστές, γιατί είναι στη φύση μας να φοβόμαστε και να απορρίπτουμε το κάθε τι άγνωστο που εισέρχεται στη ζωή μας. Είμαστε επίσης ματαιόδοξοι και αγαπάμε τον εαυτό μας, οπότε μας ενοχλεί όταν ο κύκλος μας δε μας αποδέχεται όπως είμαστε. Αυτά φυσικά δεν ισχύουν για όλους και μπορούν μάλιστα να αλλάξουν δουλεύοντας με πολλή προσπάθεια στον ψυχικό μας κόσμο.

Λόγω λοιπόν της βλακείας και της ματαιοδοξίας μας καταφέραμε να μετατρέψουμε το "Like", σε ένα εργαλείο σύγκρισης του πόσο αγαπητοί είμαστε σε σχέση με άλλους ανθρώπους και μάλιστα σε σχέση με ανθρώπους που δεν έχουμε συναντήσει ποτέ στη ζωή μας! Κυρίως με τη βοήθεια του "Like" και της "καρδούλας" στο Instagram, το ποσοστό των εφήβων που κάνει κακό στον εαυτό του ή εν τέλει αυτοκτονεί, έχει εκτοξευτεί τα τελευταία χρόνια.

Πάμε τώρα στην απληστία του Facebook για τα προσωπικά μας δεδομένα. Για να μπορέσει η πλατφόρμα να μας γνωρίσει καλύτερα και να μας σερβίρει πιο στοχευμένες διαφημίσεις, μας παρουσίασε με την πάροδο των χρόνων νέα χαρακτηριστικά. Πλέον πολύς κόσμος ψωνίζει μέσω Facebook, ψάχνει για σπίτι μέσω Facebook, διαβάζει τις ειδήσεις του μέσω Facebook, παίζει παιχνίδια στο Facebook και οργανώνεται σε κοινότητες στο Facebook. Όταν λοιπόν κάνεις τα πάντα μέσω Facebook, λογικό είναι το Facebook να γνωρίζει τα πάντα για σένα.

Αυτές οι γνώσεις είναι που επέτρεψαν στην Cambridge Analytica και στην κυβέρνηση της Ρωσίας να επηρεάσουν υπέρ του Τραμπ το εκλογικό αποτέλεσμα στις ΗΠΑ το 2016. Τα ίδια εργαλεία επιτρέπουν την οργάνωση ανθρώπων με επικίνδυνες ιδέες τύπου "Flat Earth" ή "Το 5G φταίει για τον COVID" και ούτω καθεξής.

Το χειρότερο από όλα όμως είναι ότι το ίδιο το Facebook χρησιμοποιεί τα δεδομένα μας εφαρμόζοντας (και το έχουν παραδεχτεί) ψυχολογικές τακτικές που χρησιμοποιούνται στα καζίνο, για να μας πείσει να αγοράσουμε τα προϊόντα που διαφημίζει και να μας κρατήσει περισσότερο στην πλατφόρμα. Δεν είναι εύκολο να το κατανοήσεις αλλά το Facebook μας γνωρίζει πλέον τόσο καλά, που οι διαφημίσεις και τα post που μας προτείνει είναι πλέον κομμένες και ραμμένες προσωπικά για τον κάθε χρήστη! 

Χρησιμοποιώντας την ψυχολογία, τα ένστικτά μας και τις προτιμήσεις μας, έχει αποδειχτεί οτι μπορεί να αλλάξει σταδιακά τη γνώμη και τη συνείδησή μας! Μπορεί να μη μας ενοχλεί αν το Facebook μας λέει τι να αγοράσουμε, αλλά είναι πολύ επικίνδυνο όταν μας λέει τι να ψηφίσουμε!

Αυτό μπορεί επίσης να μην επηρεάζει έναν σαραντάρη που ξέρει τι θέλει από τη ζωή του, αλλά για ένα παιδί Γυμνασίου, τα σήματα που λαμβάνει για το τι έχει αξία στη ζωή του, θα χαραχτούν στη μνήμη του και με αυτά θα πορευτεί. Αυτό το ίδιο παιδί μία μέρα θα ψηφίζει...

Πάμε τέλος και στο πρόβλημα της τεράστιας αύξησης των χρηστών του Facebook. Όπως είναι φυσιολογικό, το Facebook δε διαθέτει επαρκές ανθρώπινο δυναμικό για να διαχειριστεί τον όγκο δεδομένων δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Γράφτηκαν λοιπόν αλγόριθμοι και εφαρμογές "AI" (Artificial Intelligence) από τους προγραμματιστές του για να αυτοματοποιήσουν κάποια πράγματα. 

Οι αλγόριθμοι όμως δεν έχουν κριτική σκέψη και ο βασικός τους σκοπός είναι να σε κρατήσουν στην πλατφόρμα, αναλύοντας ακόμη περισσότερο την προσωπικότητά σου και προτείνοντάς σου αναρτήσεις που πιθανότατα θα σε ενδιέφεραν. Σε γενικές γραμμές δηλαδή το Facebook σου προτείνει αναρτήσεις που συμφωνούν με τις πεποιθήσεις σου, για να τις κλικάρεις και να αισθάνεσαι όμορφα όταν το χρησιμοποιείς. Αν δηλαδή ενδιαφερθείς κάποια στιγμή να μάθεις "τι είναι αυτό το Flat Earth Theory για το οποίο μιλάνε όλοι;", ο αλγόριθμος θα αποφασίσει ότι είσαι "flat earther" και θα σε βομβαρδίζει με αντίστοιχα άρθρα. 

Το κακό όμως είναι ότι δε θα διαβάσεις ποτέ την αντίθετη γνώμη για να διαμορφώσεις μία σφαιρική άποψη, γιατί πολύ απλά ο αλγόριθμος δε θα σου την προτείνει. Δεν υπάρχει αντίλογος, άρα δεν υπάρχει διάλογος και όταν κάποιος σου λέει ότι έχεις πάντα δίκιο και οτι όλοι συμφωνούν μαζί σου, στο τέλος θα το πιστέψεις.

Ένα άλλο πρόβλημα που έχουν οι αλγόριθμοι είναι οτι δεν μπορούν να αναγνωρίσουν την αλήθεια από το ψέμα. Στην προσπάθειά τους δηλαδή να σου προτείνουν αναρτήσεις "που θα σου αρέσουν", προωθούν οποιαδήποτε βλακεία έχει ειπωθεί στην πλατφόρμα. Κάπως έτσι οι αλγόριθμοι δημιούργησαν το φαινόμενο των "fake news". Βλακείες και ψέμματα λέγονταν και γράφονταν ανέκαθεν, απλά τώρα εξαπλώνονται αυτόματα λόγω των αλγορίθμων!

Το πρόβλημα είναι οτι οι άνθρωποι είμαστε όντα με περιέργεια και σαγηνευόμαστε από τα μεταφυσικά και τις ιστορίες συνωμοσίας. Έτσι οι αλγόριθμοι μας "τάισαν" αυτού του είδους τα θέματα, γιατί πολύ απλά έχουμε την περιέργεια να τα διαβάσουμε και τα κλικάρουμε περισσότερο από άλλα πιο ουσιώδη για τη ζωή μας θέματα. Όσο πιο πολλά κλικ, τόσο πιο πολλά λεφτά για το Facebook, άρα όλα πάνε καλά! Έτσι δημιουργήθηκαν όλα αυτά τα ανεκδιήγητα κινήματα, τα οποία πλέον απειλούν τη δημόσια υγεία!

Θα έλεγε λοιπόν κανείς ότι...

...για το Facebook η αλήθεια είναι βαρετή, ενώ η παραπληροφόρηση βγάζει περισσότερα λεφτά!

Διαφήμιση

Τι μπορούμε να κάνουμε για όλα αυτά;

Πολύς κόσμος νομίζει οτι το Facebook, η Google και όλες οι εταιρίες που συλλέγουν τα δεδομένα μας, μας γνωρίζουν πλέον πολύ καλά και οτι δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για αυτό. Στην πραγματικότητα όλα τα δεδομένα μας που είναι παλιότερα του εξαμήνου, τους είναι παντελώς άχρηστα, καθώς δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για διαφημίσεις, που είναι και το ζητούμενο για αυτούς. Επίσης οι άνθρωποι εξελίσσονται. Διαφορετικά ήταν τα ενδιαφέροντα και οι φίλοι σου πριν τρία χρόνια και άλλα είναι σήμερα. Αν λοιπόν σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε το Facebook σήμερα, σε λίγους μήνες θα μας έχει ξεχάσει!

Δε θα προτείνουμε όμως να διαγράψεις τους λογαριασμούς σου. Το Facebook αν χρησιμοποιηθεί σωστά, είναι ένα χρήσιμο εργαλείο στο οποίο αξίζει να έχεις πρόσβαση. Όπως είπε κάποτε και ο Κλεόβουλος ο Λίνδιος, "μέτρον άριστον", εννοώντας οτι μπορούμε να τα κάνουμε όλα με μέτρο. Με αυτό το σκεπτικό λοιπόν θα ορίσουμε κάποιους κανόνες, θα κάνουμε ένα ξεκαθάρισμα στο λογαριασμό μας και θα αλλάξουμε μερικές ρυθμίσεις, με σκοπό να μειώσουμε τα δεδομένα που συλλέγει το Facebook για εμάς και να προστατεύσουμε την ψυχική μας υγεία.

Οι κανόνες λοιπόν που πρέπει να ακολουθήσουμε είναι οι εξής:

• Δε δημιουργούμε ΠΟΤΕ λογαριασμό σε παιδιά κάτω των 16 ετών. Αν το παιδί μας επιμένει μπορούμε να φτιάξουμε ένα chat group με τους φίλους τους στο Signal και να τους επιτρέψουμε να μιλάνε μεταξύ τους και να ανταλλάσσουν εκεί φωτογραφίες και ότι άλλο θέλουν. Έτσι θα εκπαιδευτούν για λίγα χρόνια με την online επικοινωνία, πριν μπουν στο Facebook. 
• Αν έχουμε ήδη λογαριασμό πηγαίνουμε στις "Ρυθμίσεις" και ακολουθούμε αυτές τις οδηγίες για να περιορίσουμε τα δεδομένα που δίνουμε στο Facebook.
• Αφαιρούμε από το προφίλ μας τα προσωπικά μας στοιχεία όπως ηλικία, σπουδές και εργασία. Μία φωτογραφία προφίλ και το ονοματεπώνυμό μας αρκεί.
• Εξαιρετικά σημαντικό είναι να απενεργοποιήσουμε τις ειδοποιήσεις του Facebook στο κινητό μας! Δε χρειάζεται να ειδοποιούμαστε για οτιδήποτε συμβαίνει, αλλά για μόνο σημαντικά θέματα. Το Android μας προσφέρει τα "κανάλια ειδοποιήσεων" όπου μπορούμε να κλείσουμε συγκεκριμένου τύπου ειδοποιήσεις.

• Κάνουμε φίλους μόνο όσους γνωρίζουμε προσωπικά. Δεν είναι αγένεια να απορρίπτεις τον κάθε τυχαίο που αποφάσισε να σου στείλει μήνυμα. Διαγράφουμε επίσης όλους τους "φίλους" τους οποίους είτε δεν έχουμε γνωρίσει προσωπικά ή έχουμε να επικοινωνήσουμε για πολύ καιρό.
• Διαγράφουμε παλιές αναρτήσεις και φωτογραφίες. Ούτως ή άλλως κανείς δεν ενδιαφέρεται για αυτές πέρα από εμάς τους ίδιους.
• Δε διαβάζουμε ειδήσεις από το Facebook, αλλά φτιάχνουμε μια δική μας λίστα ειδήσεων με τα αγαπημένα μας site, χρησιμοποιώντας για παράδειγμα το Feedly.
• Δεν επιλέγουμε ποτέ τίποτα από τις "Προτάσεις για εσάς". 
• Δεν κάνουμε φίλους από τα "Άτομα που ίσως γνωρίζετε".

• Προτιμάμε να μιλάμε και να ανταλλάσσουμε φωτογραφίες και link, μέσω εφαρμογών chat (π.χ. Signal) και δεν τα ανεβάζουμε στο Facebook. Ούτως ή άλλως αυτά πρέπει να απευθύνονται στο στενό μας κύκλο.
• Και τέλος σε καμία περίπτωση δε μοιραζόμαστε τις επαφές μας με το Facebook!

Εν κατακλείδι

Κλείνοντας αξίζει να σας πω ότι όπως και με τη Google, έχω φύγει από το Facebook εδώ και πάνω από δυο χρόνια. Ο λογαριασμός μου υπάρχει κανονικά και τον χρησιμοποιώ πού και πού, αλλά έχω αφαιρέσει όλα τα σημαντικά προσωπικά μου δεδομένα. Βλέπω λοιπόν οτι οι "προτάσεις" του Facebook είναι εντελώς άσχετες με τους φίλους και τα ενδιαφέροντά μου, κάτι που αποδεικνύει οτι η πλατφόρμα δε με γνωρίζει πλέον σχεδόν καθόλου.

Αυτό που θέλω να πω λοιπόν είναι οτι αυτά που διαβάσατε σήμερα δεν είναι μάταια. Μπορούμε να μειώσουμε την παραπληροφόρηση, το bullying, τη συλλογή των δεδομένων μας και όλα τα κακά που συμβαίνουν στο Facebook, απλά αλλάζοντας κάποιες ρυθμίσεις και τον τρόπο που το χρησιμοποιούμε.